Choral gregorianski
Specyfika chorału gregoriańskiego.
Chorał gregoriański - tradycyjny, jednogłosowy śpiew liturgiczny Kościoła łacińskiego.
Śpiew gregoriański określa się jako chorał, od słowa chorus, tj. miejsca, które zajmowali śpiewacy kościelni, którymi mogli być tylko mężczyźni, w myśl ówczesnej zasady obowiązującej w kościele czyli: mulier taceat in ecclesia ( kobieta ma milczeć w kościele). Śpiew ten nie posiada podłoża harmonicznego i jest śpiewem jednogłosowym, opartym na bogatej melizmatyce i figuracji.
Melodie ujęte w ośmiu skalach modalnych kościelnych brzmią bardzo surowo, ale i też nastrojowo, co dokładnie odpowiadało funkcjom tej muzyki w kościele.
Miał on uświetniać liturgię, a przede wszystkim nastrajać do modlitwy, i ma taki cel do dziś.
Cechy chorału gregoriańskiego
- jednogłosowość (unisoniczność);
- melizmatyczność, czyli wykonywanie kilku dźwięków na jednej sylabie;
- a cappella - bez akompaniamentu, czyli użycie w muzyce kościelnej jedynego świętego instrumentu - ludzkiego głosu;
- teksty w języku łacińskim;
- oparty o skale modalne, czyli kościelne;
- teksty głównie z Pisma Świętego;
" notacja neumatyczna;
- podstawą kompozycji jest tekst;
- symbioza tekstu i melodii.
Notacja
Notacja na przestrzeni całej epoki: litery, neumy, klucze, solmizacja.
Chorał w późniejszym okresie swojego rozwoju był zapisywany za pomocą tzw. notacji neumatycznej, która wykorzystywała specjalne znaki (tzw. neumy) na oznaczenie poszczególnych dźwięków: virga na oznaczenie dźwięku relatywnie wyższego oraz (punctum) na oznaczenie dźwięku relatywnie niższego lub ich grup przypadających na jedną sylabę tekstu (neumy proste i neumy złożone). We wczesnym stadium rozwoju europejskiego zapisu muzycznego (do X w.) neumy wyrażały tylko przybliżoną wysokość dźwięków, wyrażały za to całe bogactwo rytmiczne tekstu. Po wynalezieniu solmizacji Guidona z Arezzo w XI w. określały konkretne dźwięki, gdyż możliwym było kreślenie dokładnej relacji wysokościowej.
Podstawowe znaczenie w chorale gregoriańskim ma tekst składający się z fragmentów pochodzących głównie z Pisma Św. Muzyka jest siłą ekspresyjną słowa, która wzmacnia jego znaczenie. Ważne było zrozumienie nierozerwalnej symbiozy tekstu i muzyki. Z punktu widzenia estetyki, można wyróżnić następujące style kompozycji gregoriańskiej:
- sylabiczny (deklamacyjny) - gdy na jedną sylabę tekstu przypadał jeden dźwięk
- neumatyczny - gdy na jeden dźwięk przypadało kilka sylab
- melizmatyczny - gdy na jedną sylabę tekstu przypadało od dwóch do kilkunastu nut
Rodzaje śpiewów gregoriańskich
W chorale gregoriańskim wyróżnia się następujące rodzaje śpiewów:
- psalmodia - śpiewy proste, recytatywne, wykonywane solo, przez dwa chóry na przemian lub przez wszystkich wiernych; posługuje się ona stereotypami, charakterystycznymi dla każdego tonu psalmowego formułami melodycznymi, z kolei tony mają wiele zakończeń modulujących do następujących po nich śpiewów. Melodyka psalmodii jest ściśle sylabiczna lub w niewielkim stopniu ozdobna. Śpiewy psalmodyczne kończą się przeważnie doksologią.
- antyfona - utwory w zasadzie krótkie (z wyjątkiem Introitów i Communio) spełniające role refrenów do psalmów, z którymi zazwyczaj występują. Istniały antyfony rozbudowane melizmatycznie, np. wielkanocne. We wczesnym okresie stosowano przemienną recytację psalmów przez dwa chóry, później nazwano tak wszystkie śpiewy wykonywane zbiorowo.
- responsoria - śpiewy melizmatyczne, rozbudowane w melodyce ornamentalnej (np. Alleluja) lub krótkie (np. graduały, offertoria) i utwory w stylu swobodnym.
- ordinarium missae - Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus (włącznie z Benedictus), Agnus Dei i Ite Missa est lub Benedicamus Domino
śpiewy o charakterze recytacyjnym lub melizmatycznym, wykonywane przeważnie przez 2 chóry równe. ordinarium missae jest z muzycznego punktu widzenia najbardziej interesującym i kompleksowym cyklem w chorale gregoriańskim.
- hymny, tropy, sekwencje, versus, quasi-versus - formy zarówno oryginalne jak i adaptowane, wzięte niekiedy z innego repertuaru, np. liturgii bizantyjskiej (Agios o Theos na Wielki Piątek, śpiewy na uroczystości Oczyszczenia NMP). Hymn to jednogłosowa pieśń sławiąca Boga, o sylabicznej melodyce i budowie zwrotkowej, wprowadzona przez św. Ambrożego jako śpiewy kościelne. Trop to wstawka nowego wierszowanego tekstu z melodią, umieszczonego pomiędzy tekstem liturgicznym. Za twórcę tropów został uznany szwajcarski mnich, Tuotilo (zm. 915). Sekwencja to rodzaj wstawki z nowo stworzonym tekstem podstawionego pod istniejące wcześniej melodie, będące bezsylabowymi dźwiękami melizmatu na słowie, np. alleluja. Najsłynniejsze sekwencje, które sobór trydencki ograniczył do 5, to pochodzące z końca XII wieku: Stabat Mater Dolorosa (z łac. Stała Matka Bolejąca) Jacopone da Todi i Dies Irae (z łac. Dzień gniewu) Tommaso Celano. W Mediolanie nazywano je "longissima melodia" (z wł = melodia najdłuższa), gdyż tworzył ją łańcuch złożony nawet z kilkudziesięciu nut. Do tej grupy zaliczyć również można misteria, dramat liturgiczny, wczesne łacińskie pieśni waganckie, najstarsze pieśni trubadurów - conductus.
Niedawno odkryty został dramat liturgiczny Hildegardy von Bingen Ordo virtutum (Gra cnót) - moralitet. Cechuje się wyszukaną melodyką i ekspresyjnością. Wykorzystano tam instrumenty smyczkowe (fidel) oraz dęte (syrinks).
- concentus - charakteryzował się śpiewnym charakterem melodii bez względu na tekst słowny;
- lais - pieśni na cześć chrześcijańskich świętych;
- legendy - rymowane pieśni o świętych;
- ody - forma poezji religijnej; posiadały budowę zwrotkową, śpiewane były zawsze według jednej melodii , zwanej "hirmos".
Śpiewy mszalne i pozamszalne w chorale gregoriańskim.
Podział chorału gregoriańskiego na śpiewy mszalne i pozamszalne:
Mszalne
Początkowo chorał rozwijał się głównie w klasztornych ośrodkach benedyktyńskich (Reichenau, Fulda, Akwizgran, Sank Gallen Metz i in.), a później także w innych ośrodkach monastycznych: kartuzkich (od IX w.), cysterskich i norbetańskich (od XI w.) oraz franciszkańskich i dominikańskich (od XIII w.). Z czasem chorał gregoriański objął swym zasięgiem także większe diecezje: katedralne i kolegiackie, a wreszcie ośrodki parafialne.
Z biegiem czasu Rzym utracił nadrzędne znaczenie w dziedzinie chorału gregoriańskiego. Od VIII w. dominację w praktyce i twórczości chorałowej przejęły kraje leżące na północ od Alp, a zwłaszcza regiony zajmujące obszar dzisiejszej Francji. W VIII w. ustała rozwijająca się dotąd twórczość chorałowych śpiewów "Proprium Missae". Wyjątek stanowiły śpiewy Alleluja, które nadal komponowano. Natomiast szczególnie bogato rozwijała się odtąd twórczość śpiewów mszalnych Ordinarium Missae: Kyrie, Gloria, Sanctus, Agnus Dei oraz Credo.
Części stałe mszy (ordinarium missae):
- Kyrie (gr. Panie)
stanowiło początkowo część składową Litanii do Wszystkich Świętych. Samodzielnie znalazło zastosowanie w liturgii rzymskiej dopiero od V wieku. Udział ludu w śpiewy kościelne Kyrie notuje się od VIII wieku. Zachowało się około 266 melodii Kyrie, ale w powszechniej praktyce było jedynie ok. 26 melodii. Melodie były zarówno sylabiczne jak i melizmatyczne. Kyrie występowało w trzech schematach: AAA, ABA, ABC. Kyrie eleison, Christe eleison, Kyrie eleison (Panie zmiłuj się, Chryste zmiłuj się, Panie zmiłuj się).
- Gloria
podobnie jak Kyrie, znalazło zastosowanie w liturgii rzymskiej w V wieku. Zachowało się około 50 melodii Gloria. W melodyce Gloria zastosowaną różną technikę: psalmodyczną, motywiczną i przekomponowaną (każda strofa była opracowaniem innej).
- Sanctus (zawiera "Benedictus")
wprowadzono do liturgii rzymskiej w IV wieku. Zachowało się około 230 melodii Sanctus. Niejednokrotnie pod względem melodyki zbliżało się do śpiewów ludowych. W melodyce Sanctus stosowano technikę przekomponowaną i motywiczną. Ujmowano też melodie zgodnie z tekstem w formę poprzednika i następnika.
- Agnus Dei
podobnie jak Kyrie, było częścią składową Litanii do wszystkich Świętych. Jako samodzielny śpiew występuje w liturgii dopiero w VII wieku. Od IX wieku w śpiewie Agnus dei bierze udział lud. Zachowało się ok. 300 melodii. Pod względem melodycznym Agnus dei jest niezależne od Kyrie i Gloria(które łączono). Agnus dei upodabniało się melodycznie raczej do Sanctus. Melodyka Agnus dei jest zarówno sylabiczna, jak i melizmatyczna. W niektórych melodiach widać wpływ muzyki ludowej.
- Credo
występuje od IV wieku w liturgii mozarabskiej, dopiero od VIII wieku w liturgii rzymskiej. W XI wieku staje się częścią Ordinarium Missae. Melodyka Credo jest sylabiczna. Credo wykonywało duchowieństwo ze scholą cantorum, lub schola z ludem.
W XII wieku zaczęto te śpiewy łączyć w zbiory i w cykle mszalne.
W chorałowej twórczości brewiarzowej powstawały głównie śpiewy dla nowych świąt (oficja rymowane). Od IX wieku począwszy rozwinęła się bujna twórczość sekwencji, tropów a później także dramatów liturgicznych. Niewiele dziś wiemy o twórcach śpiewów chorałowych. Przekazany nam chorał to głównie twórczość anonimowa, co było zresztą zgodne z ogólnie przyjętą podstawą twórców średniowiecza. Znacznie więcej informacji posiadamy o teoretykach, którzy w swych traktatach ustalili podstawy tonalne chorału gregoriańskiego, a także poprzez wprowadzenie notacji diastematycznej umożliwili doskonalszy i wierniejszy zapis i przekaz melodii chorałowych. Do najwybitniejszych teoretyków należeli między innymi:
- Alcuinus Flaccus (753-804),
- Aurelianus z Reome (IX w.),
- Odo z Cluny (+942),
- Notker Labeo (+1022)
- Guido z Arezzo (955-1050),
- Hermanus Contractus (1013-1054),
- Johannes Affligemensis vel Cotto (X/XI w.),
- Guido z Charlieu (+1158),
- Guido z Eu (XII w.),
- Johannes de Garlandia (+1272).
Wyżej zamieszczone informacje pochodzą z:[3]
i części zmienne mszy (proprium missae):
- Introitus (śpiew na rozpoczęcie)
- Responsorium-graduale
- Alleluja
- Offertorium (śpiew na przygotowanie darów)
- Communio (śpiew na komunię)
Pozamszalne
Oficja (liturgia godzin, godziny kanoniczne):
- Jutrznia (przed wschodem słońca, odprawiana jeszcze w nocy - dzisiaj znana jako Godzina Czytań);
- Laudes (od laudare - chwalić o brzasku - dzisiejsza Jutrznia);
- Pryma (o wschodzie słońca - dziś zniesiona);
- Tercja (o 9.00);
- Seksta (w południe);
- Nona (ok. 15.00);
- Nieszpory (o zachodzie słońca);
- Kompleta (przed udaniem się na spoczynek).
Głównym elementem tych oficjów są: hymn, antyfony, psalmy, responsoria.